چینه شناسی ایران- دوره کرتاسه

کرتاسه(Cretaseous)

نام سيستم کرتاسه از سنگ نهشته‎هاى گل سفيدى اروپاى شمالى گرفته شده که با 75 ميليون سال عمر، طولانى‎ترين دوره مزوزوييک است.

کرتاسه در ايران

در ايران، مرز ژوراسيک – کرتاسه به خوبى توصيف نشده و باور همگان بر آن است که اين مرز با رخداد زمين‎ساختى سيمرين پسين مشخص مى‎شود که از نوع کوهزايى است. ولى، ولى، يافته‎هاى نوين نشان مى‎دهند که بر خلاف پندارهاى موجود، در بسيارى از نقاط ايران، مرز آشکوب‎هاى تيتونين (ژوراسيک پايانى) و بريازين (کرتاسه آ‎غازى) تدريجى و از نوع محيط‎هاى ژرف است. به سخن ديگر، رويداد نامگذارى شده به سيمرين پسين، در اوايل کرتاسه پيشين و پس از آشکوب بريازين و به احتمال قوى در زمان نئوکـومين (پيش از بارمين) رويداده که موجب خـــروج گستـــرده زمين از آب و برقـــرارى شرايط قاره‎اى شده است. به همين‎رو است که به جز زاگرس، حوضه فليشى خاور ايران و مکران، نهشته‎هاى پس از رخداد سيمرين پسين انباشتــه‎هــاى آوارى سرخ رنگ است که با يک گذر تدريجى به رديف‎هاى کربناتــى اُربيتولين‎دار بارمين – آپتين مى‎رسد. رديف‎هاى آوارى مورد سخن (شوريچه در کپه داغ، سنگستان در ايران مرکزى، سازند نقره و 000) سنگواره شاخص ندارند و بيشتر به لحاظ چينه نگاشتى به سن نئوکومين دانسته شده‎اند.

سنگ‎آهک‎هاى اُربيتولين‎دار بارزترين رديف‎هاى کرتاسه پايينى ايران هستند که در البرز (سازند تيزکوه)، کپه‎داغ (سازند تيرگان)، ايران مرکزى ( سازند تفت و سازند شاه‎کوه) و کوه‎هاى زاگرس (سازندهاى فهليان و داريان) گسترش در خور توجه دارند. در گستره‎هاى وسيعى (به جز حوضه فليشى زابل – مکران)، سنگ‎آهک‎هاى اُربيتولين‎دار بارمين – آپتين با گذرى تدريجى، گاهى ناپيوسته (زاگرس) به انباشته‎‎هاى شيلى – مارنى، سبز – خاکسترى مى‎رسند که آمونيت‎هاى نوع بودانتى سراس و سن آلبين دارند که در زاگرس سازند کژدمى، در ايران مرکزى سازند دره زنجير و در کپه‎داغ سازندهاى سرچشمه و سنگانه نام‎گذارى شده‎اند. با وجود اين، در مناطقى که چرخه‎هاى فرسايشى وابسته به رخداد اتريشى شديد باشند، شيل‎‎هاى آلبين وجود ندارد.

در بسيارى از نقاط ايران، به جز زاگرس، در مرز تقريبى کرتاسه پيشين و کرتاسه پسين شواهدى از نوعى رخداد زمين‎ساختى ديده مى‎شود که به جز موارد نادر (شرق تهران ، يزد) بيشتر از نوع زمين‎زا و قابل قياس با رخداد جهانى اتريشى است.

سنگ نهشته‎هاى کرتاسه بالايى ايران ويژگى‎هاى رخساره‎اى يکسان ندارند و به نظر مى‎رسد که بر خلاف شرايط يکسان رسوبى کرتاسه پايينى، حوضه‎هاى رسوبى کرتاسه بالايى از يکديگر جدا بوده‎اند و بر هر حوضه شرايط ويژه‎اى حاکم بوده است. به همين لحاظ، واحدهاى سنگ‎چينه‎اى کرتاسه بالايى ايران، به جز زاگرس و کپه داغ، نامگذارى نشده‎اند و يا نام‎هاى محلى دارند. يکى از ويژگى‎هاى کرتاسه پسين ايران، تکرار حرکت‎هاى زمين‎ساختى وابسته به رخداد‎هاى قابل قياس با چرخه ساب هرسى نين است. به همين رو است که وقفه‎هاى رسوبى و چرخه‎هاى فرسايشى درون تشکيلاتى در رديف‎هاى کرتاسه بالاى ايران مکرر است. بازپسين ايست رسوبى کرتاسه در زمان پس از ماستريشتين صورت گرفته که قابل قياس با رخداد لارامين است و که سيستم کرتاسه را به پايان برده است.

جدا از انباشته‎هاى رسوبى، بخشى از سنگ‎هاى کرتاسه ايران از نوع روانه‎هاى خروجى و يا توده‎هاى نفوذى است. سنگ‎هاى آتشفشانى کرتاسه پايينى را مى‎توان کمى در البرز و بيشتر در زون سنندج – سيرجان (اقليد، حاجى‎آباد، کبودر‎‎آهنگ، اروميه، مهاباد و 000 ) ديد. سنگ‎هاى آتشفشانى کرتاسه بالايى به ويژه در نواحى البرز شمالى، اهر، زنجان، سنندج – سيرجان، کمان ماگمايى اروميه – بزمان و خاور ايران بسيار گسترده‎اند. در نوارهاى افيوليتى سبزوار – کاشمر، تربت حيدريه، باختر اروميه و حوضه فليشى خاور ايران، سنگ‎هاى آتشفشانى کرتاسه بالايى خاستگاهى از گوشته دارند که در بازپسين مراحل افيوليت‎زايى و در گودى‎هاى ژرف تشکيل شده‎انــد و بخشى از مجموعه‎هاى افيوليتى کرتاسه ايران را تشکيل مى‎دهند. توده‎هاى نفوذى منصوب به کرتاسه پسين، سن راديومترى 64 تا 70 ميليون سال دارند که به ويژه در زون سنندج – سيرجان (همدان، بروجرد، اراک و 000) برونزد دارند. توده نفوذى بزمان نيز نشانگر آغاز فـرورانش پوسته اقيانوسى عمان به زير مکران ايران است که از زمان کرتاسه پسين (64 ميليون سال پيش) فعال بوده است.

جدا از تکاپوهاى ماگمايــى، پديده اقيانوس‎زايــى، تشکيل پوسته‎هاى اقيانوسى، بسته‎شدن زميندرزهاى تتيس جـــوان در زاگرس و ايران مرکزى، رانده شدن پوسته‎هاى اقيانوسى بر روى حاشيـــه قاره‎ها و سرانجـام پديده‎هاى کانى‎زايى با خاستگاه ماگمايى جملگى به پويايى ژئوديناميک ايران در زمان کرتاسه اشاره دارند.